İstiqraz – dövlətin, bankların və ya şirkətlərin investorlarından borc almaq üçün buraxdığı qiymətli kağızdır. Sadə dildə desək, istiqraz alan şəxs emitentə (yəni istiqrazı buraxan tərəfə) müəyyən müddətə borc verir və bu müddət ərzində faiz gəliri qazanır. Müddət başa çatdıqda isə investor həm əsas məbləği, həm də qazandığı faiz gəlirini geri alır.
Məsələn, dövlət 1000 manatlıq istiqraz buraxır və illik 10% faiz təklif edir. Siz bu istiqrazı alırsınız, bir il sonra 100 manat gəlir (faiz), üstəlik əsas 1000 manatınızı geri alırsınız. Bu, istiqrazların iş prinsipinin sadə izahıdır.
İstiqrazların əsas xüsusiyyətləri və növləri nələrdir?
İstiqrazların dəyərini və gəlirliliyini müəyyən edən bir neçə əsas göstərici var:
Emitent: İstiqrazı buraxan tərəf (dövlət, şirkət və ya bank).
Nominal dəyər: İstiqrazın üzərində göstərilən əsas məbləğ.
Faiz dərəcəsi: İnvestorun istiqrazdan əldə etdiyi illik gəlir faizi.
Müddət: İstiqrazın geri ödəniləcəyi tarix.
Risk səviyyəsi: Emitentin etibarlılığına görə dəyişir.
İstiqrazların növləri:
a) Dövlət istiqrazları
Dövlət istiqrazları ən az riskli investisiya aləti hesab olunur. Gəlirlilik nisbətən az olsa da, etibarlılığı yüksəkdir.
b) Korporativ istiqrazlar
Şirkət və ya banklar tərəfindən buraxılır. Bu istiqrazlar daha yüksək gəlir vəd edə bilər, amma risk səviyyəsi də artar.
c) Diskont və kupon istiqrazları
Kupon istiqrazı: Müəyyən aralıqlarla (məsələn, 6 ayda bir) faiz ödənişi edir.
Diskont istiqrazı: Nominal dəyərindən ucuz satılır, lakin müddət bitəndə fərqdən gəlir qazandırır.
İstiqrazlara investisiya etməyin üstünlükləri nələrdir?
İstiqrazlar sabit gəlir istəyən, amma yüksək riskə getmək istəməyən investorlar üçün ideal maliyyə alətidir. Onların əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:
1. Sabit və proqnozlaşdırıla bilən gəlir
İstiqrazın ən böyük üstünlüyü sabit faiz gəliri təmin etməsidir. Faiz dərəcəsi istiqrazı aldığınız anda müəyyənləşir və müddət ərzində dəyişmir. Bu da gəlirinizi əvvəlcədən planlaşdırmağa imkan verir. Məsələn, illik 9% gəlirli istiqraz aldıqda, ilin sonunda nə qədər qazanc əldə edəcəyinizi dəqiq bilirsiniz.
2. Nisbətən aşağı risk
Xüsusilə dövlət istiqrazları çox etibarlı hesab olunur, çünki onların arxasında dövlətin öhdəliyi dayanır. Bu, istiqrazları bazar dalğalanmalarından qorunan və sabit gəlir gətirən alətə çevirir. Hətta korporativ istiqrazlarda belə risk səviyyəsi səhmlərlə müqayisədə daha aşağıdır.
3. Müxtəlif investisiya imkanları
İstiqrazlar fərqli növlərdə buraxıldığı üçün investor öz məqsədinə uyğun seçim edə bilər. Qısamüddətli istiqrazlar tez gəlir əldə etmək üçün, uzunmüddətli istiqrazlar isə daha yüksək faiz üçün uyğundur. Beləliklə, hər kəs risk və gəlir arasında öz balansını qurur.
4. Portfelin diversifikasiyası
İstiqrazlar investisiya portfelinə sabitlik gətirir. Əgər portfelinizdə səhmlər və ya kriptovalyutalar kimi riskli aktivlər varsa, istiqraz əlavə edərək ümumi risk səviyyəsini azalda bilərsiniz. Bu, “yumurtaları eyni səbətə qoymamaq” prinsipinin real tətbiqidir.
5. Likvidlik – nağd pula çevrilmə imkanı
Bir çox istiqrazlar ikinci bazarda satıla bilir. Yəni sizə pul lazım olduqda istiqrazınızı satıb vəsaitinizi geri ala bilərsiniz. Bu, istiqrazları həm gəlirli, həm də çevik investisiya vasitəsinə çevirir.
6. Kupon ödənişləri ilə dövri gəlir
Bəzi istiqrazlar ildə bir neçə dəfə faiz (kupon) ödənişi edir. Bu, passiv gəlir forması yaradır — yəni istiqraz sahibi heç bir aktiv əməliyyat etmədən, müəyyən aralıqlarla gəlir əldə edir. Bu xüsusilə sabit gəlir istəyənlər üçün cəlbedicidir.
7. İnflyasiyadan qismən qorunma
Bəzi istiqraz növləri dəyişkən faizlə buraxılır və bu faiz bazar göstəricilərinə uyğun yenilənir. Beləcə, inflyasiya artsa belə, gəlir dərəcəniz müəyyən qədər uyğunlaşır və real qazancınızı qoruyur.
8. Şəffaf və hüquqi cəhətdən tənzimlənmiş bazar
Azərbaycan kimi inkişaf edən bazarlarda istiqrazların alqı-satqısı rəsmi nəzarət altında, Bakı Fond Birjası vasitəsilə həyata keçirilir. Bu isə investor üçün hüquqi təhlükəsizlik və şəffaflıq deməkdir.
İstiqraz almazdan öncə nələri bilməlisiniz?
İstiqrazlara investisiya etmək ilk baxışdan sadə görünə bilər — müəyyən məbləğ ödəyirsiniz, müəyyən müddət gözləyirsiniz və sonunda faiz gəliri əldə edirsiniz.
Amma düzgün seçim etmədikdə istiqraz gözlədiyiniz qədər gəlirli və təhlükəsiz olmaya bilər. Aşağıdakı məqamları nəzərə almaq sizi daha şüurlu investor edəcək və risklərin qarşısını almağa kömək edəcək.
Emitent kimdir və nə dərəcədə etibarlıdır?
İstiqrazı kim buraxıbsa (dövlət və ya şirkət), onun etibarlılığı gəlir və risk səviyyəsini birbaşa müəyyənləşdirir.
Dövlət istiqrazları adətən ən etibarlı hesab olunur, çünki onların arxasında dövlətin maliyyə öhdəlikləri dayanır.
Şirkət istiqrazları isə daha yüksək faiz təklif edə bilər, lakin şirkətin maliyyə vəziyyəti zəifdirsə, ödəniş riski yaranır.
Ona görə də istiqraz almadan əvvəl emitentin maliyyə hesabatlarına, bazardakı nüfuzuna və reytinqinə baxmaq vacibdir.
Faiz dərəcəsi və ödəmə tezliyi
İstiqrazın sizə qazandıracağı gəlir onun faiz dərəcəsi (kupon faizi) ilə müəyyən olunur.
Əlavə olaraq, bəzi istiqrazlar ildə bir dəfə, bəziləri isə rüblük və ya yarımillik faiz ödənişi edir.
Daimi gəlir axını istəyirsinizsə, dövri kupon ödənişi olan istiqrazlar sizin üçün daha münasib olacaq.
Əks halda, müddət sonunda əsas və faiz birgə ödənən istiqraz seçə bilərsiniz.
Tədavül müddətini düzgün müəyyənləşdirin
İstiqrazlar qısa, orta və uzunmüddətli ola bilər.
Qısamüddətli istiqrazlar (1 ilə qədər) daha tez likvidlik təmin edir, yəni pulunuzu tez geri ala bilərsiniz.
Uzunmüddətli istiqrazlar isə daha yüksək faiz gətirsə də, bazar faizləri dəyişərsə, istiqrazın dəyəri azala bilər.
Buna görə, maliyyə məqsədinizə uyğun müddət seçmək çox vacibdir.
Gəlirlilik və risk arasında balans
Faiz dərəcəsi yüksək olan istiqrazlar adətən daha risklidir.
Bu, “yüksək gəlir = yüksək risk” prinsipidir.
Əgər siz sabit gəlir və təhlükəsizlik istəyirsinizsə, mülayim faizli, lakin etibarlı emitentlərdən istiqraz almaq daha məntiqlidir.
İnvestisiya etməzdən öncə öz risk səviyyənizi qiymətləndirin:
siz stabil gəlir istəyən konservativ investor, yoxsa daha çox qazanc üçün riskə açıq investorsunuz?
İkinci bazarda satış imkanı
İstiqrazı aldıqdan sonra onu müddət sonuna qədər saxlamaq məcburiyyətində deyilsiniz.
Əgər vəsaitə ehtiyacınız yaranarsa, istiqrazı ikinci bazarda satmaq mümkündür.
Amma bazar faiz dərəcələri artarsa, istiqrazınızın qiyməti aşağı düşə bilər.
Bu səbəbdən istiqrazın likvidliyi və bazardakı tələbi barədə əvvəlcədən məlumatlı olmaq vacibdir.
Vergi və komissiya şərtləri
İstiqrazlardan əldə olunan gəlir bəzi hallarda vergi tutulmasına məruz qala bilər.
Həmçinin, istiqraz alqı-satqısı zamanı broker komissiyaları və əməliyyat haqları tətbiq olunur.
Bu xərcləri əvvəlcədən öyrənmək, xalis gəlirinizi daha real qiymətləndirməyə kömək edəcək.
Valyuta və inflyasiya riski
Əgər istiqraz xarici valyutada buraxılıbsa, gəliriniz məzənnə dəyişikliklərindən təsirlənə bilər.
Məsələn, dollarla istiqraz aldıqda, gəliriniz manatla ifadədə azala və ya arta bilər.
Həmçinin, uzunmüddətli istiqrazlarda inflyasiya faiz gəlirinizin real dəyərini azalda bilər.
Buna görə də, investisiya etməzdən əvvəl valyuta riskini nəzərə almaq vacibdir.
İstiqraz sənədlərini diqqətlə oxuyun
İstiqraz müqaviləsində faiz ödəniş tarixi, müddət, geri alma şərtləri və emitentin öhdəlikləri açıq şəkildə göstərilməlidir.
Əgər sənədlərdə hər hansı qeyri-müəyyənlik və ya anlaşılmazlıq varsa, maliyyə məsləhətçisi ilə məsləhətləşmək tövsiyə olunur.
Unutmayın: düzgün qərar vermək üçün məlumatlı olmaq ən böyük üstünlükdür.
Alternativ variantları da müqayisə edin
İstiqraz bazarına girməzdən əvvəl digər sabit gəlirli məhsulları da nəzərdən keçirmək faydalıdır.
Məsələn, bank depozitləri bəzən oxşar faiz gəliri təklif edir, amma daha asan başa düşülən və daha çevik məhsuldur.
Xüsusilə də Yelo Bank kimi etibarlı bankların depozit məhsulları həm sabit gəlir, həm də yüksək təhlükəsizlik səviyyəsi ilə fərqlənir.